Paradigmashift: Van verzuim naar aanwezigheid

Leerplichtambtenaren en Doorstroomcoaches komen vaak pas in beeld als het kind of de jongere langere tijd niet of onregelmatig op school verschijnt of zelfs al thuis zit. Maar vaak zijn er al eerder signalen geweest zoals ziekmeldingen of te laat komen. Een andere blik op verzuim kan daarom een preventieve werking hebben. De vraag moet zijn ‘hoe zorg je ervoor dat alle kinderen en jongeren zoveel mogelijk aanwezig zijn op school?’

‘Dat onze zoon niet naar school ging, is erin geslopen, we merkten het niet meteen. Vanaf groep 6 zagen we zijn gedrag veranderen. Dat konden we steeds verklaren: het lag aan de combinatiegroep waarin hij zat, of het kwam doordat we waren verhuisd, of hij had buikpijn omdat er een griepje heerste. Maar de ochtenden werden steeds vervelender, hij ging alles vermijden wat met naar school gaan te maken had. Niet aankleden, niet ontbijten, het werd een hele strijd voor hij op school was. Die strijd ga je als ouders aan. Je zegt “Je moet naar school”.’

Proeftuinen Schoolaanwezigheid

Dit verhaal vertelt een moeder via een filmpje tijdens de online workshop ‘Present’, georganiseerd door OZJT/Samen14, de samenwerking van de veertien Twentse gemeenten op het gebied van jeugdhulp en WMO-zorg. In deze workshop maken leerplichtambtenaren enDoorstroomcoaches kennis met de zogenoemde Proeftuinen Schoolaanwezigheid en de achtergrond daarvan. Twee scholen voor voortgezet onderwijs ontwikkelen in een pilot een aanpak om met de bestaande registratiesystemen de aanwezigheid van leerlingen te monitoren. Doel is het problematisch schoolverzuim terug te dringen, maar vooral ook de schoolaanwezigheid van alle jongeren te stimuleren. Daarbij is de achterliggende gedachte: het gaat om de totale schoolaanwezigheid van alle leerlingen en niet langer om geoorloofd of ongeoorloofd verzuim. Dat vraagt inspanning van de school – het klimaat moet veilig zijn bijvoorbeeld - maar het vraagt ook iets van ouders en professionele partners in de omgeving van de school.

Response to Intervention

Als onderlegger voor de aanpak hebben orthopedagoog Marije Brouwer-Borghuis van SWV 2301 VO en kwaliteitsmedewerker van de Afdeling Onderwijs van de gemeente Enschede Inge Grit een aanzet tot een visie op schoolaanwezigheid geschreven. Hierin lichten zij het Response to Intervention-model (RtI) toe, dat door de Amerikaanse wetenschappers Cristopher Kearney en Patricia Graczyk is toegepast op schoolaanwezigheid. In hun visie leggen Brouwer-Borghuis en Grit de focus op preventie en vroegsignalering van schoolverzuim. Het RtI-model bestaat uit een piramide met drie interventieniveaus, de zogenoemd Tiers. Tier 1, de onderste laag, omvat ‘universele’ interventies om schoolverzuim te voorkomen en schoolaanwezigheid te bevorderen, bestemd voor alle leerlingen, bij Tier 2 draait het om gerichte interventies voor jongeren die risico lopen op problematisch schoolverzuim; en de intensieve interventies voor jongeren met problematisch schoolverzuim bevinden zich in Tier 3. Om te bepalen in welke Tier een leerling zich bevindt, wordt gekeken naar de totale schoolafwezigheid en -aanwezigheid van die jongere over een bepaalde periode.

Geoorloofd verzuim

Tijdens de workshop ‘Present’ bespreken de circa honderd deelnemers in deelsessies deze visie en de consequenties daarvan voor leerplicht en jeugdgezondheidszorg. De reactie op de regionale visie en het RtI-model voor schoolaanwezigheid waren overwegend positief, zeggen de begeleiders van de sessies. Simone Kienhuis, arts Maatschappij en Gezondheid bij de GGD in Almelo: ‘Dat preventie werkt, hoef je jeugdartsen niet uit te leggen. Sommigen wilden na de zomervakantie al meteen in overleg met scholen over de concrete invulling.’ Ook bij de sessie van doorstroompunt-coördinator Merlijn Leusink is de stemming enthousiast. ‘Natuurlijk vragen we ons af wat er op ons af gaat komen als we ons ook bezig gaan houden met alle verzuim en niet alleen met het ongeoorloofde. Maar de inzet van leerplicht en het Doorstroompunt verschuiven van de handhaving naar de samenwerking en de preventie van verzuim, is een goed idee.’ De leerplichtambtenaren komen met vragen over de uitvoering: ‘Hoe gaat dat dan als je onderscheid tussen geoorloofd en ongeoorloofd verzuim loslaat? Hoe organiseren we dat? Wat zijn de gevolgen op het gebied van privacy?’, vraagt Sylvia ter Beek-Aarhelge, leerplichtambtenaar in Enschede, zich af.

Geoorloofd en ongeoorloofd verzuim lopen nu ook al in elkaar over, en goede afspraken over privacy zijn daarom nodig, weet Kienhuis: ‘Als je uitlegt dat je het doet om beter perspectief te bieden aan het kind, kun je vaak toestemming krijgen van ouders.’ Leusink vindt dat er nog meer partners bij betrokken moeten worden. ‘Wijkteams, huisartsen, kinderartsen, schoolmaatschappelijk werk, ouders.’ Ook over ‘geoorloofd verzuim’ ontstaan discussies gedurende de workshop. Leerplichtambtenaren en medewerkers van de JGZ maken soms ook onder schooltijd afspraken met leerlingen: dat is gemis aan lestijd en dus schoolverzuim.

Patronen

De Amerikaanse schoolpsycholoog en klinisch psycholoog Patricia Graczyk, als Assistant Professor verbonden aan de universiteit of Illinois in Chicago, is betrokken bij de Proeftuinen. Graczyk traint en coacht de leden van het regionale projectteam dat de implementatie van de Proeftuinen in Twente ondersteunt en heeft daarnaast workshops verzorgd voor professionals op de scholen die deelnemen aan de Proeftuinen. Analyse van verzuimdata en overige gegevens zoals schoolresultaten legt patronen in aanwezigheid bloot, bijvoorbeeld dat er meer wordt verzuimd in leerjaar 2 dan in leerjaar 1, of iedere eerste maandag na een schoolvakantie. In een Zoom-gesprek legt Graczyk uit: ‘Hoe meer leerlingen in Tier 1 zitten, hoe minder je er hebt in de andere Tiers. Daarom is concentratie op Tier 1 van wezenlijk belang, dát moet je versterken. Het gaat om interventies die voor alle leerlingen nuttig zijn. Goede ventilatie is goed voor kinderen die bijvoorbeeld astma hebben en daardoor kwetsbaar zijn voor verzuim. Tegelijk hebben alle kinderen baat bij goede ventilatie.’ Daarnaast worden patronen zichtbaar als de verzuimdata voor verschillende groepen worden geanalyseerd. ‘Armoede is bijvoorbeeld een voorspeller voor afwezigheid, evenals het hebben van speciale onderwijsbehoeften.’ Marije Brouwer-Borghuis voegt daaraan toe: ‘Toen we begonnen met het maken van de piramides, hadden we veel leerlingen in Tier 2 en 3. Logisch, want we telden het geoorloofde verzuim nu ook mee en de criteria zijn strikter dan de formele kaders, zoals zestien uur in vier weken. Het model had niet eens een echte piramidevorm! Kinderen missen meer schooltijd dan we denken en als je dan echt naar de data gaat kijken komt er veel op een school af, het is best overweldigend.’ Een belangrijke les uit deze fase is dan ook: Begin met Tier 1 en doe met Tier 3 vooralsnog wat je altijd al deed.

Rol van leerplicht

Ingrado zet stevig in op het bekend maken van de aanpak. Zo heeft projectleider René Halberstadt het RtI-model in 2020 uitgelegd in Ingrado Magazine. ‘Het imago van de leerplichtambtenaar is die van verzuimpolitie. Dat moet veranderen, we moeten meer investeren in de relatie met ouders.’ Brouwer-Borghuis: ‘De rol van de leerplichtambtenaren zou zeker uitgebreid kunnen worden naar Tier 1 en 2. Binnen het RtI-model zouden zij als “expert schoolaanwezigheid” kunnen functioneren en ondersteunen bij de data-analyse, in het probleemoplossende proces en bij het kiezen van de juiste interventies. Het analyseren van data is nieuw voor scholen, een leerplichtambtenaar kan daarbij goed helpen.’ Ook Ter Beek-Aarhelge en Leusink zien hier kansen: ‘Laatst hadden we een havo-4-klas waarin extreem veel verzuimd werd. Toen we dit vanuit leerplicht terugkoppelden, zijn er op school enquêtes gehouden onder de leerlingen om te onderzoeken waar dit verzuim vandaan kwam en wat we zouden kunnen doen om het te verminderen. Daar zijn vervolgens gesprekken over gevoerd. Wij maken jaarlijks overzichten van doorstroom en uitstroom, we verzamelen en analyseren al data om te zien wat er met jongeren gebeurt. Daar kun je echt conclusies uit trekken waarmee je iets kunt doen.’

Voorlichting

Kienhuis, Ter Beek-Aarhelge en Leusink zien ook een bijdrage in de vorm van voorlichting. ‘In Enschede zijn we bij leerplicht bijvoorbeeld bezig om samen met GGD en wijkcoaches een presentatie te maken voor basisscholen om hen te laten weten wat we voor scholen kunnen betekenen, zeker ook in de preventieve aanpak van schoolverzuim’, zegt Ter Beek-Aarhelge. Bij de deelsessie van Leusink werd geopperd om voorlichting te gaan geven aan ouders en scholen. ‘Het Doorstroompunt is onbekend bij ouders. Wij kunnen uitleggen wat ons werk inhoudt en hoe belangrijk schoolaanwezigheid is, ook met het oog op het latere leven van de jongere.’ Kienhuis ziet een ideale kans voor collectieve preventie: ‘Informatie uit individuele gesprekken met kinderen, bijvoorbeeld over slaapproblemen, of over stroef lopende contacten in de klas, kunnen we delen met scholen. Dat zijn voorbodes van verzuim. We kunnen meer aandacht hebben voor kinderen die met tegenzin naar school gaan. We hebben ook een gezondheidsmonitor en een kindmonitor waar dit soort informatie uit naar voren komt, daar zijn scholen blij mee.’

Geen quick fix

De ‘paradigmashift’ van de nadruk op schoolverzuim naar de nadruk op schoolaanwezigheid kost tijd: zowel scholen als de partners in de omgeving van de school moeten niet alleen geïnformeerd worden, maar ook getraind. Brouwer-Borghuis: ‘Er is geen quick fix. Scholen hebben langdurig ondersteuning nodig om zich het werken met het RtI-model eigen te maken. En we hebben mensen nodig om de scholen te trainen.’ Het duurt een paar jaar, volgens Graczyk, om scholen de ommezwaai te laten maken. ‘Maar terwijl ze leren hoe het werkt, boeken ze al resultaten. Ze beginnen in Tier 1 en dat levert al meteen minder verzuim op.’

Verzuimproblematiek beter bekijken

Er moet meer aandacht komen voor de analyse van verzuim in de registraties en het is belangrijk om ziekteverzuim en ongeoorloofd verzuim in samenhang te bekijken. Ook kan de samenwerking tussen scholen en leerplicht en Jeugdgezondheidszorg verbeteren. Dit blijkt uit onderzoek van KBA Nijmegen.

In het primair onderwijs is bij circa drie procent van de leerlingen en in het voortgezet onderwijs bij circa elf procent sprake van zorgwekkend ziekteverzuim. Leerplichtambtenaren en jeugdartsen/-verpleegkundigen hebben die patronen niet altijd even goed op hun netvlies.

‘Dat we geen goed beeld hebben van ziekteverzuim en licht ongeoorloofd verzuim, is eigenlijk raar’, vindt René Halberstadt, projectleider van Ingrado. ‘Van excessief ongeoorloofd verzuim, dus meer dan zestien uur ongeoorloofd verzuim in een periode van vier aaneengesloten schoolweken, weten we het wel. Maar van de frequentie en duur van ziekteverzuim en kort ongeoorloofd verzuim op landelijk niveau wisten we niets. Dit onderzoek laat die blinde vlek goed zien.’ Halberstadt sluit zich wat dat betreft aan bij de conclusie van het onderzoeksrapport dat een succesvolle aanpak van (ziekte)verzuim inzet vraagt van zowel het onderwijs als van leerplicht en Jeugdgezondheidszorg. Zo adviseren de KBA-onderzoekers om concretere afspraken te maken met scholen over afstemming en samenwerking, en ervoor te zorgen dat scholen de leerplichtambtenaar en jeugdarts kennen en weten hoe en wanneer ze deze partners moeten benaderen. Halberstadt ziet ook een rol in het betrekken van ouders bij geoorloofd (ook medisch) verzuim. ‘We zijn geneigd om als professionals naar elkaar te kijken en de bron te vergeten. De aanpak van ziekteverzuim kan niet zonder medewerking van de ouders.’

Onderzoeksbureau KBA Nijmegen bracht in opdracht van het ministerie van VWS de aard en omvang van het ziekteverzuim in het primair en voortgezet onderwijs in tien regio’s in kaart. De regio’s vormen samen een representatieve afspiegeling van stedelijk en landelijk gebied. Het onderzoek is uitgevoerd onder leerlingen van groep 3 en groep 7 in het basisonderwijs en het derde leerjaar in het voortgezet onderwijs. Ook in het voortgezet speciaal onderwijs is onderzoek gedaan.

De visie op schoolaanwezigheid is te downloaden via https://www.samen14.nl/documenten+niet+zichtbaar/HandlerDownloadFiles.ashx?idnv=1864197

Meer informatie over schoolaanwezigheid: zie https://ingrado.nl/kennisbank/items/handreiking-en-checklist-aanwezigheidsbeleid