Uit onderzoek blijkt dat opgroeien in armoede vergaande gevolgen heeft voor kinderen en jongeren. In Nederland groeit een op de twaalf kinderen op in armoede. Armoede is niet alleen te weinig geld hebben. Armoede leidt tot stress, stigmatisering en schaamte . Armoede kan leiden tot een instabiele leefomgeving voor kinderen waardoor zij minder tot leren komen.
De definitie van armoede die wordt gehanteerd in de handreiking ‘Omgaan met kinderarmoede’ van de Hogeschool Rotterdam en Hanzehogeschool Groningen luidt: mensen zijn arm wanneer ze gedurende langere tijd niet de middelen hebben om te kunnen beschikken over goederen en voorzieningen die in hun samenleving als minimaal noodzakelijk gelden. Armoede heeft betrekking op een situatie die langere tijd duurt.
Er wordt ook wel een onderscheid gemaakt in absolute armoede, relatieve armoede en sociale armoede. Van absolute armoede is sprake als mensen door lage inkomensgrens bijvoorbeeld geen mogelijkheden hebben om verder te leren na de verplichte schoolperiode. Relatieve armoede heeft betrekking op de levensomstandigheden in relatie tot de omgeving. Bij sociale armoede gaat het om niet meer mee kunnen doen aan een normaal maatschappelijk leven, bijvoorbeeld door gebrek aan internet of niet kunnen deelnemen aan een schoolreis of andere activiteiten op school waarvoor een eigen bijdrage gevraagd wordt.
Kinderen van alleenstaande ouders, van vluchtelingenouders, ouders met een migratieachtergrond of met een uitkering, laaggeletterde ouders en/of ouders met een licht verstandelijke beperking lopen het meeste risico op armoede. Een groep die vaak wordt vergeten zijn werkende armen; mensen met weliswaar een betaalde baan, maar een te laag inkomen om van rond te komen. Bijna een derde van de kinderen met risico op armoede komt uit werkende gezinnen . Armoede komt zowel voor op scholen in arme als in rijke buurten. Door inflatie komen ook rijkere gezinnen vaker in financiële problemen. Kinderen in de basisschoolleeftijd hebben meer kans op armoede dan kinderen in de middelbare schoolleeftijd. Dit heeft ermee te maken dat ouders van kinderen in het voortgezet onderwijs meer kunnen werken. Bovendien kunnen jongeren in het voortgezet onderwijs ook bijdragen aan het gezinsinkomen.
Impact van armoede
De negatieve effecten van kinderarmoede treden vooral op de korte termijn op. Echter op de langere termijn heeft armoede ook gevolgen. Op de korte termijn kunnen kinderen zich ongelukkig voelen omdat zij relatief minder krijgen dan klasgenootjes. Daarnaast kunnen kinderen zich zorgen maken over de financiële situatie in het gezin en over de gevolgen van de spanningen die de financiële situatie met zich meebrengt. Denk bijvoorbeeld aan echtscheiding. Deze spanningen kun leiden tot fysieke of psychische klachten, wat kan resulteren in schoolverzuim.
Op de korte termijn kan armoede effect hebben op de maatschappelijke deelname en sociale participatie van kinderen met sociale uitsluiting tot gevolg. Van bijstandskinderen deed bijna de helft niet mee aan vrijetijdsactiviteiten. Zij zaten niet op een sport, zwemles of een vereniging voor muziek, dans of andere culturele activiteit. Bij overige arme kinderen neemt 30 procent niet deel aan dergelijke activiteiten, bij niet arme kinderen gaat het om 21 procent.
Ook sociale participatie; het deelnemen aan ongeorganiseerde vrijetijdsbesteding komt onder druk te staan. Denk hierbij aan het maken van uitstapjes naar bioscoop of pretpark, op bezoek gaan bij vrienden, vrienden ontvangen of buiten spelen. Op de middellange termijn kan armoede leiden tot lagere schoolprestaties en voortijdig schoolverlaten. Leerlingen die in armoede opgroeien hebben op de langere termijn een groter risico op jeugdcriminaliteit en jeugdwerkloosheid en armoede op volwassen leeftijd.
Armoede en aanwezigheid op school
Duidelijk is dat armoede invloed heeft op schoolaanwezigheid. Spanningen in het gezin kunnen leiden tot psychische klachten en zich uiten in lichamelijke klachten. Met als gevolg dat kinderen verzuimen of zich minder goed kunnen concentreren en minder presteren op school. Heel direct is de invloed van armoede op schoolbezoek zichtbaar omdat een kind bijvoorbeeld niet mee kan op schoolreis. Ook het niet hebben van een lunch is soms een reden om thuis te blijven of minder goed te functioneren in de klas. Kinderen die opgroeien in armoede kunnen soms geen huiswerk maken omdat ze zijn afgesloten van stroom, omdat er geen internetaansluiting is of geen geld om schoolspullen te kopen. Bekend is dat meisjes thuisblijven van school omdat er te weinig geld is voor menstruatieartikelen. Om schoolaanwezigheid te bevorderen is in Groot-Brittannië het Red Box project opgezet. Menstruatieartikelen worden beschikbaar gesteld omdat naar schatting ieder jaar 137.000 meisje school missen vanwege menstruatie-armoede. Deze situaties gaan vaak gepaard met schaamte, wat ertoe kan leiden dat kinderen zich niet veilig voelen in de school.
Leerplicht en RMC
Vanuit RMC krijgen we signalen dat armoede voor jongeren een reden kan worden om school zonder startkwalificatie te verlaten om te gaan werken. Realiseer je dus allereerst dat armoede de oorzaak van schoolverzuim of voortijdig schoolverlaten kan zijn.
Wijs scholen op het belang van een goede registratie en analyse van data. Bepaalde patronen kunnen op armoede duiden. Denk bijvoorbeeld aan menstruatiearmoede bij maandelijks verzuim.
De leerplichtambtenaar/RMC-consulent kan een school als verzuimadviseur wijzen op het belang van armoedebeleid en op de risico’s die armoede met zich meebrengt in relatie tot aanwezigheid op school. De leerplichtambtenaar/RMC-consulent kan een school en ouders wijzen op de speciale ondersteuning die een gemeente kan bieden aan mensen in armoede. Daarnaast kan leerplicht/RMC een signalerende rol hebben richting de gemeente door erop te wijzen dat op een bepaalde school extra ondersteuning nodig is als gevolg van armoede.
Realiseer je dat armoede en schulden vaak gepaard gaan met schaamte. Dit leidt tot zelfisolatie en staat hulpverlening in de weg. Schaamte maakt ook dat mensen hun schulden willen verbergen. Die schaamte kan worden doorbroken door het opbouwen van een vertrouwensband. Neem hiervoor de tijd en geef mensen de gelegenheid om zelf over hun probleem te beginnen. Wees niet te direct en heb niet gelijk een oordeel. Kom niet te snel met oplossingen, maar wees nieuwsgierig naar waarom iets niet is gelukt en naar wat mensen nodig hebben .
Armoede heeft invloed heeft op het hele gezin en op alle leefomgevingen en alle levensdomeinen. Dit betekent dat je als leerplichtambtenaar/RMC consulent moet samenwerken met andere professionals.
Acties
Op 500 scholen met kwetsbare kinderen wordt gedurende vier maanden een gratis ontbijt verzorgd. Dit ontbijt is bedoeld ter overbrugging naar koopkrachtmaatregelen die in 2023 van start gaan. Het kabinet is gekomen met een overkoepelende aanpak op armoede en schulden . In deze aanpak is onder meer aandacht voor financiële educatie op scholen, brugfunctionarissen op scholen, het versterken van vaardigheden en participatie van kinderen in armoede en het ondersteunen van professionals bij signaleren en omgaan met kinderarmoede door implementatie van de handreiking omgaan met armoede op scholen.
Handreiking omgaan met armoede op scholen
De handreiking ‘omgaan met kinderarmoede’ is ontwikkeld door de Hogeschool Rotterdam samen met de Hanzehogeschool Groningen. Het is een serie die bestaat uit drie delen: een voor het primair en voortgezet onderwijs, een voor professionals in het sociaal domein en een voor de jeugdgezondheidszorg. Volgend jaar verschijnen nog edities voor het mbo en de kinderopvang.
Vragen of opmerkingen? Neem dan contact met ons op.