Hoogbegaafden hebben veel ontwikkelingspotentieel en staan tegelijkertijd voor grote uitdagingen. Uitdagingen waar het onderwijs niet altijd een antwoord op heeft. Onder de thuiszitters en voortijdig schoolverlaters bevinden zich dan ook relatief veel hoogbegaafde kinderen en jongeren. Een leerplichtambtenaar en een teamcoördinator, beiden ook ervaringsdeskundigen, vertellen over de zoektocht naar passend onderwijs.
Hoogbegaafde of uitzonderlijk hoogbegaafde kinderen hebben niet alleen een hoog (tussen de 130 en 145) of uitzonderlijk hoog (vanaf 145) IQ; het zijn kinderen die anders in de wereld staan dan normaal begaafden. ‘Ze denken anders, leren anders, voelen anders, werken anders en doen anders. Het is niet meer of minder, het is niet beter of slechter, het is gewoon anders! Daardoor kunnen ze zich soms eenzaam voelen. De variatie onder hoogbegaafden is enorm. DE hoogbegaafde bestaat niet’, zegt Mariëtte van Hazendonk, teamcoördinator leerplicht/RMC regio Midden-Brabant en hoogbegaafdheidsspecialist.
Weten én begrijpen
Van Hazendonk is moeder van drie (uitzonderlijk) hoogbegaafde volwassen zonen. ‘Mijn jongens doen het goed en zetten ieder op een eigen manier hun prachtige talenten in. Maar ik ken ook de moeizame weg daarnaartoe. Mijn eigen ervaringen helpen me enorm in mijn werk omdat ik ouders sneller begrijp en zij zich écht begrepen voelen. Onder de thuiszitters bevinden zich veel hoog- en uitzonderlijk hoogbegaafde kinderen. De vraag is hoe we hen eerder kunnen ondersteunen en adviseren en het onderwijs zo vormgeven dat het beter past. In Regio Midden-Brabant proberen we die vraag te beantwoorden.’
Leerplichtambtenaar Krista Rigtering uit Rhenen is ook moeder van een hoogbegaafd kind. ‘Mijn zoon haat school, echt vanuit zijn tenen. Het is zoeken, zoeken, zoeken. Eindeloos. Er is zo weinig kennis en er wordt vooral in stereotypen gedacht. Dat leidt tot beschadigingen bij kinderen. Mijn zoon zit nu op vmbo-tl met veel praktijk en heeft daar zijn draai redelijk gevonden.’ In haar werk komt Rigtering hoogbegaafde kinderen pas tegen als zij uitvallen. ‘Over het algemeen zijn het geen spijbelaars, dus komen ze niet bij ons in beeld. Als ze eenmaal thuiszitten is er vaak al zo veel beschadigd dat het niet eenvoudig is om ze weer in beweging te krijgen.’
Out of the box
Rigtering zweert bij het ‘echte gesprek’ met jongeren, wat hebben zij nodig? ‘En je moet durven loslaten wat je weet en kent. Als je alleen blijft denken in bestaande structuren en mogelijkheden, vind je de oplossing niet. Hoe kan het wel? Dat moet de vraag zijn.’ Zoals ze zelf deed bij de jongen van 17 die thuiszat en helemaal ‘leeg’ was. ‘Hij was van vwo naar havo naar mavo gegaan en was helemaal op. Hij kon niks meer en wilde ook niks meer. Toen ik hem vroeg of er nog iéts was waar hij plezier aan beleefde, zei hij na enig nadenken “niet echt, misschien een beetje gamen”. Ik vroeg hem of hij het spelletje leuk vond of dat de techniek hem interesseerde. Dat bleek beide wel het geval te zijn. Ik zag een opening om hem te motiveren. Ik vroeg of hij het interessant vond om eens uit te zoeken hoe die spellen gemaakt worden. Ik had wat contacten die met gamification bezig zijn waarbij gametechnieken en -processen ingezet worden om het gedrag van mensen in positieve zin te beïnvloeden. Hij heeft die mensen zelf gebeld en is op bezoek gegaan. Toen ging het licht aan. Inmiddels is hij 19, rondt binnenkort het tweede deel van z’n staatsexamen af en heeft een eigen bedrijf in gamification. Z’n eerste product is de wereld al in.’
Echt praten en echt luisteren en aansluiten bij de motivatie. Dan gaan de luiken weer open, is de ervaring van Rigtering. ‘Out of the box durven denken en dat vinden veel mensen lastig. Zo gaat leerplicht er meestal vanuit dat je een leerling nooit uit school moet halen en bij uitval zo snel mogelijk weer terug moet leiden. Maar als alle luiken dichtgaan juist omdát een kind op school zit, dan kan je hem er beter even uithalen. Ik heb het vaker bij de hand gehad en eigenlijk is het nog nooit mislukt. Je gaat net zo lang door tot je een vervolgstap gevonden hebt en weer verder kan. Eén stap is genoeg. Dat is lastig voor een hoogbegaafde, die denkt dat er direct een heel plan moet liggen met een eindstation. Daarom stagneert het vaak. Maar je hoeft nog niet te weten waar je heengaat, het is een zoektocht die je in stapjes loopt.’
Top down
Er moet veel meer informatie komen in het onderwijs, vinden Rigtering en Van Hazendonk. Vrijwel alle lesmethodes zijn lineair, bottom-up, van opbouw. Er worden steeds kleine stukjes aangeboden en die vormen langzaam een geheel, terwijl hoogbegaafden leren vanuit het grotere geheel. Van Hazendonk: ‘Ik neem altijd het voorbeeld van de topografie. We beginnen met de woonplaats, dan de provincie waarin wij wonen. Het is voor een hoogbegaafde logischer om vanuit het heelal te gaan inzoomen. Dan kun je alle kennis aan deze kapstok ophangen. De provincie is de jas, waar laat ik die? Geef me eerst de kapstok, dan kan ik verbanden zien en de jas opbergen.’ Rigtering: ‘Bovendien zijn heel veel hoogbegaafden beelddenkers en leren visueel, waardoor het talige schoolsysteem niet aansluit en ze vaak slecht scoren bij toetsen en testen.’
Zowel in Rhenen als in Regio Midden-Brabant zijn informatiebijeenkomsten gehouden rond hoogbegaafdheid. In Rhenen organiseerde leerplicht die samen met het CJG omdat beide een toename zien van hoogbegaafde kinderen die in de problemen komen. In Tilburg wees onderzoek van de caseload uit dat een derde van het aantal thuiszitters meer- en hoogbegaafde kinderen zijn. Van Hazendonk: ‘Het heeft even geduurd voor deze groep binnen onze regio aandacht kreeg. De gangbare gedachte is “ze hebben geen ondersteuning nodig, zij kunnen alles toch al?” Anderhalf jaar geleden kwam er geld vanuit de vsv-middelen vrij om een analyse te laten doen. Hoe ziet de hoogbegaafdheidsketen binnen onze regio eruit? Wat is het aanbod? Wat zijn de behoeften van deze ouders, hun kinderen, jongeren en het onderwijs? Wat is er nodig?’
Themabijeenkomsten
Het onderzoek uit 2021, getiteld Analyse hoogbegaafdheidsketen regio Tilburg, wees uit dat er al veel aanbod is op het gebied van onderwijs en ondersteuning, maar dat dat uitgebouwd kan worden. Het huidige aanbod richt zich veelal op cognitieve ontwikkeling, op creatief vlak is er weinig. Voor het mbo, waar volgens Van Hazendonk naar schatting zo’n 30 tot 40 procent van de hoogbegaafden rondloopt, was nog niets ontwikkeld. Uit de analyse is een programma voortgevloeid waarvoor een programmamanager is aangesteld. Hoofddoel is in 2028 voor alle hoogbegaafde kinderen en jongeren ontwikkelmogelijkheden beschikbaar te hebben waardoor zij maximaal tot ontwikkeling kunnen komen. Van Hazendonk: ‘In het eerste jaar hebben we drie themabijeenkomsten georganiseerd met ouders, kinderen, jongeren, bedrijfsleven, onderwijs en experts vanuit de praktijk en wetenschap. De wethouder was daarbij aanwezig, zij draagt het programma vanuit het gemeentebestuur. Van de bijeenkomsten zijn sfeerimpressies en verslagen gemaakt die we breed gedeeld hebben onder meer via sociale media (zie kader). Daarom worden we nu al vroeg betrokken bij situaties waarbij kinderen of jongeren vastlopen, vaak al voordat er echt problemen zijn.’
Van Hazendonk is naast teamcoördinator ook hoogbegaafdheidspecialist binnen de gemeentelijke organisatie. ‘Bij team Leerplicht/RMC wordt gewerkt met de 80-20 regel. 80 procent van je aanstellingstijd houd je je bezig met je functie en 20 procent met een expertise die te maken heeft met je werk. Ik ben dus voor 20 procent hoogbegaafdheidsspecialist. In die tijd adviseer ik scholen, ondersteun ik collega’s en werk ik aan het creëren van bewustwording binnen de gemeentemuren. Steeds vaker weten ook ouders me te vinden. Met ingang van het nieuwe schooljaar werken onze leerplichtconsulenten met de gesprekswijzer die ik heb ontwikkeld. Daarmee kunnen zij snel ontdekken wat een jongere nodig heeft.’
Impulssubsidie
Centrumgemeente Tilburg wil een impulssubsidie beschikbaar stellen om nieuwe concepten te bedenken die deze kinderen en jongeren tot ontwikkeling laten komen. Van Hazendonk: ‘De uitnodiging is daarbij out of the box te denken. Daarnaast maken we een landingspagina op onze regionale leerplicht/RMC-website waarop ouders kunnen zoeken naar mogelijkheden voor hun kind. En we gaan focussen op hoogbegaafdheid in het mbo. Waarom zijn aangepaste onderwijsprogramma’s voor deze doelgroep nog zo zeldzaam? Ook onderzoeken we de mogelijkheden van een schakeljaar of tussenjaar voor hoogbegaafde jongeren die een studie willen gaan volgen op het hbo of aan de universiteit na een periode van thuiszitten of zonder het benodigde diploma. Zo willen we kijken of het naar voren schuiven van de 21+ toets een mogelijkheid biedt.’
Einddoel is dat alle kinderen en jongeren in Regio Midden-Brabant zich optimaal kunnen ontwikkelen en dat hun talenten meer benut worden. Van Hazendonk: ‘Ieder kind heeft recht op een ononderbroken ontwikkelingsproces. Voor hoogbegaafde kinderen maken we dat niet waar. Dat is schadelijk en dat is de reden dat ik me hier zo in vastbijt.’
Tips van Van Hazendonk en Rigtering:
- Laat het leerstofjaarklassensysteem los – richt een ontwikkelingplek in van 2 tot 18 jaar;
- Bied psycho-educatie aan;
- Sta toe dat ze soms en dag niks doen om de accu op te laden;
- Luister echt en ga aan de slag met wat je hoort;
- Neem kinderen, jongeren en ouders serieus. Zij zijn de experts;
- Laat los wat je weet en denk out of the box;
- Breng wel structuur aan - zorgen voor een dag- nachtritme;
- Vervang onderwijs-urennorm door ontwikkel-urennorm;
- Maak digitaal onderwijs mogelijk als 5 dagen per week te veel is;
- Zet IVIO-pakketten in;
- Benut de ruimte die de Leerplichtwet biedt en zoek de grenzen op;
- Adviseer scholen gebruik te maken van de Variawet. Die wet is erop gericht dat een kind uiteindelijk weer volledig teruggaat naar school en dat moet bij hoogbegaafde kinderen niet het doel zijn. School kan bijvoorbeeld eisen dat een jongere wel een startkwalificatie haalt, maar de eis van volledig terug naar school loslaten.