Psychisch kwetsbare jongeren

Zowel in het onderwijs als bij leerplicht en RMC worden medewerkers geconfronteerd met jongeren van wie de ontwikkeling dreigt stil te vallen omdat ze psychisch in de knoop raken. Ruim 800.000 jongeren kampten in 2018 met psychische problematiek. En het lijkt wel of het erger wordt, verzucht menigeen. ‘Alsof sinds corona steeds meer jongeren psychisch in de problemen zitten en de problematiek heftiger wordt.’ Het gevaar van schooluitval en thuiszitten is groot. Een oplossing is niet zomaar gevonden, de wachtlijsten in de ggz zijn langer dan ooit.

We spraken drie RMC-medewerkers en een schoolmaatschappelijk werker. Waar lopen zij tegenaan en wat zou volgens hen kunnen helpen? En we spraken Leon van der Aa. Hij is ervaringsdeskundig en hoopt binnenkort zijn mbo-diploma te halen. Wat heeft hem geholpen?

 Wendy Bruinsma, begeleider Jongerenteam RBL Gooi en Vechtstreek

‘We maken ons zorgen. We zien meer jongeren die somber zijn, bij wie dingen niet lukken, jongeren die afhaken. Ze slapen slecht, zijn angstig, durven steeds minder, ze hebben het gevoel van alles te moeten, maar doen niks. Ze staan stil.

‘Door de wachtlijsten in de ggz zitten jongeren steeds langer in het ‘niets’. We proberen een lijntje met hen te houden, zoeken bijvoorbeeld naar een coach via de gemeente. Sommige jongeren zie ik zelf elke week voor een gesprek. Het is belangrijk om contact te houden. We zien ons werk verschuiven van monitoren naar hulpverlenen, terwijl we geen hulpverlener zijn. We hebben daar gesprekken over in het team. We stellen onszelf vragen. Waar ligt de grens, waar houdt ons werk op? Wat kan onze rol zijn? We willen van betekenis zijn, maar ook niet te veel zijn. Er is vaak al zo veel hulp rond een jongere. Het is een zoektocht.

‘Het zou goed zijn als we deze jongeren eerder in het vizier hebben. Psychische problemen zouden dan misschien minder hoeven escaleren. De school kan problemen wellicht eerder signaleren. De jongeren zijn daar het meeste in zicht. Al besef ik dat er al veel taken bij scholen worden neergelegd. Door corona konden jongeren met psychische problemen makkelijker buiten beeld blijven.’

Mohamed Mahmoud, trajectbegeleider Focus, Utrecht

‘Sinds corona heeft een groot deel van de jongeren die bij Focus aankloppen, psychische klachten. Ze komen met concrete vragen. Vragen om hulp bij school, werk of schulden, maar steeds vaker merken we dat er andere problemen voorliggend zijn. Voor die tijd was dat ook wel zo, maar dat waren vaak jongeren met heftige problematiek die al onder behandeling waren van de ggz. Nu gaat het om jongeren die depressief zijn geworden, angstklachten hebben ontwikkeld en niet veel meer durven. In de normale situatie is het school die problemen tijdig kan signaleren, dat is tijdens corona helemaal weggevallen. Daardoor konden de problemen oplopen. We zien jongeren echt uitvallen als gevolg van psychische problemen.

‘We lopen aan tegen de bureaucratie. De wachtlijsten zijn zo lang en jongeren moeten zo vaak hun verhaal vertellen. Als ze eenmaal op de juiste plek zijn aangekomen, zijn ze vaak zo moe en teleurgesteld dat ze geen zin meer hebben om te starten.

‘Ondertussen proberen wij de jongeren in beeld te houden. Maatwerk is daarbij belangrijk. We schakelen het buurtteam, scholen en andere noodzakelijke organisaties in en kijken samen wat er kan en nodig is. Het is belangrijk om de lat niet te hoog te leggen, niet te hoge eisen te stellen.’

Claire Rellum, RMC-coördinator Noord- en Midden-Drenthe

‘Dat een groeiende groep jongeren kampt met mentale problemen zien we al enkele jaren. Dat is nu nog versterkt door corona. Het sociale leven lag lange tijd stil, stages gingen niet door, bijbanen zijn gestopt, studie bleek moeilijk (online) vol te houden. Bij velen leidde dit tot demotivatie en stagnatie. Problemen als eenzaamheid, somberheid en depressieve klachten staken de kop op.

‘Wat we echt nodig hebben is (kortdurende) psychologische hulp die we snel kunnen inzetten. Nu is dat nog lastig. Jongeren vanaf 18 jaar moeten door de huisarts verwezen worden naar een ggz-aanbieder in het kader van de Zorgverzekeringswet (Zwv). De wachtlijsten in de ggz zijn enorm lang. Voor jongeren van 18- die onder de Jeugdwet vallen kan de gemeente zelf een indicatie afgeven. Voor alle vormen van hulp geldt dat deze losstaat van de problematiek op school, van het feit dat een jongere voortijdig schoolverlater is. Dat zien wij als een gemiste kans. We willen met de hulpverlener informatie kunnen uitwisselen en samenwerken.

‘We starten nu met coronamiddelen een pilot van één jaar waarin we psychologische ondersteuning organiseren als voorliggende voorziening (voorliggend op de reguliere route via de Zvw). Een psychologenpraktijk krijgt de opdracht met de jongere aan de slag te gaan waarbij schooluitval het vertrekpunt is. Doel van de behandeling is mentale belemmeringen weg te nemen of de jongere handvatten te geven om te werken aan RMC-doelen. Jongeren uit de doelgroep kunnen er binnen twee weken terecht, zonder indicatie en zonder eigen bijdrage.’

Met de pilot hoopt RMC Noord- en Midden-Drenthe ook antwoorden te vinden op vragen als:
- Met welke mentale problemen blijken jongeren vooral te zitten (meer duiding)?
- Bespoedigt snel inzetbare psychologische hulp via deze voorliggende voorziening een succesvol RMC-traject?

- Voorkomt of beperkt deze voorliggende voorziening de instroom in jeugdhulp, Wmo of Zvw?
- Zijn er argumenten en financiële mogelijkheden om de voorliggende voorziening regulier in te bedden?
 

Mathilde van der Wel, schoolmaatschappelijk werkster Grafisch Lyceum Rotterdam

‘Aankomende studenten met bijvoorbeeld een angststoornis, adhd of een stoornis in het autistisch spectrum krijgen een gespecialiseerde intake bij een van de schoolmaatschappelijk werkers. Samen met de student onderzoeken we of we kunnen bieden wat hij of zij nodig heeft. We laten jongeren tijdens zo’n intake ook goed rondkijken in de school. Er is veel glas, er zijn veel open ruimtes en dus veel prikkels. Kun je dat aan?

 ‘Dan is er ook een grote groep studenten bij wie de psychische problemen pas tijdens de studie aan het licht komen. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om depressieve klachten, angststoornissen, overprikkeling, paniekaanvallen. Veel jongeren hebben een diepgewortelde overtuiging er niet toe te doen. Sociale media spelen daarin een grote rol: “Iedereen is gelukkig, maar ik niet”. Dat heeft een enorme impact.

‘Soms is een aantal gesprekken voldoende om een student weer op de rit te krijgen. Soms helpt het als wij vanuit het maatschappelijk werk de mentor handvatten geven hoe om te gaan met bepaalde problematieken. Soms is er al hulpverlening en kunnen we met de behandelaar een plan maken dat uitvoerbaar is op school. Soms besluiten we, in overleg met RMC of leerplicht, dat een student de opleiding onderbreekt om zodoende aan zijn herstel te kunnen werken. Hij of zij wordt dan tijdelijk uitgeschreven van school en krijgt de tijd en de ruimte om met hulpverlening aan de problemen te werken. Zij kunnen hierna weer terugkomen om hun opleiding te vervolgen.

‘De wachtlijsten in de ggz staan enorm in de weg, want er is vaak pas na een jaar plek. Het is niet realistisch een jongere al die tijd alleen maar in de thuissituatie te laten verblijven, zonder dat er sprake is van een concrete dagbesteding. De jongere raakt dan immers zijn ritme volledig kwijt en ook is er dan geen mogelijkheid tot een stapsgewijze opbouw van activiteiten en zodoende toe te werken naar een terugkeer naar school.

Leon van der Aa is 21 jaar en zit in het laatste jaar van zijn mbo-opleiding Sociaal Werk. Rimpelloos was de route naar deze eindstreep niet. Leon kampte al jong met psychische en verslavingsproblematiek. Verslaving noemt hij een chronische ziekte die bij hem gepaard ging met criminaliteit en probleemgedrag en leidde tot depressies en paranoïde denkbeelden. Zeventien was hij toen hij besloot zijn leven een andere wending te geven en zich liet opnemen in een verslavingskliniek. Nu, vijf jaar later, is hij clean en ‘in herstel’. Hij heeft een nieuw, gezond lichaam en een grote droom: jongeren helpen! Hij loopt stage bij het programma GeestKracht van FNO, waar hij onder meer ondersteunt in de aanpak van het programma en met de diverse projecten meedenkt. Hij hoopt zodoende mensen bewust te maken van vooroordelen. ‘Als je negatief wordt benaderd, ga je je er ook naar gedragen.’

Sociaal Werk is Leons derde mbo-opleiding. Eerder startte hij al bij Sport & Bewegen en bij Maatschappelijke Zorg. Twee keer ging het mis, de eerste keer omdat de verslaving op de voorgrond stond. Leon: ‘Bij Sport & Bewegen waren ze superbegripvol. Ze gaven me alle ruimte om weer op de been te komen. Toen ik terugkwam en nog een jaar nabehandeling had, ging ik twee dagen naar school en de andere dagen naar de kliniek. Samen met mensen van school onderzocht ik wat ik verder wilde gaan doen en ik wist al snel dat ik andere jongeren wilde helpen.’

Gedragsformulier

Leon meldde zich aan voor de opleiding Maatschappelijke Zorg en was naar eigen zeggen ‘misschien iets te openhartig’. Hij vertelde over zijn opname en hoe hij zijn verslaving te boven was gekomen. ‘Toen moest ik een gedragsformulier ondertekenen waarin stond dat opnieuw vervallen in drugsgebruik reden voor verwijdering van de opleiding zou zijn. Ik neem ze dat nog steeds kwalijk: er sprak totaal geen vertrouwen uit. Na twee jaar ben ik gestopt met de opleiding. Er was geen communicatie, ik moest overal zelf achteraan.

‘Ik ben toen gestart in het JIT-traject, Just In Time, voor studenten die tussen wal en schip zijn geraakt, veelal door psychische klachten of verkeerde studiekeuze. Dat heeft enorm geholpen. Samen met de mensen daar heb ik kunnen uitzoeken wat ik nou écht wilde. Zo kwam ik bij Sociaal Werk terecht. Ik heb bij de intake weer mijn verhaal verteld, dit keer op hoofdlijnen. De benadering was totaal anders, ik werd met vertrouwen tegemoet getreden. En nu zit ik dus in het laatste jaar. Ik weet van mezelf dat ik geschikt ben voor het werkveld en heb dat ook al kunnen laten zien. Het diploma noem ik daarom voor de grap een veterstrikdiploma, maar ik wil het wel per se hebben. Ik loop nu stage bij het programma GeestKracht van FNO, waar ik ook in het jongerenpanel, Team GeestKracht, zit. Als ervaringsdeskundige ben ik 16 november aanwezig op de bijeenkomst met Ingrado, OCW en VWS.’

Tips van Leon

Gevraagd naar wat er nodig is om jongeren met psychische en verslavingsproblemen te ondersteunen, noemt Leon onder meer de beschikbaarheid van trajecten als JIT. ‘Met gelijkgestemden, zonder druk en met goede, betrokken ondersteuning kunnen ontdekken wat er nodig is om de volgende stap te kunnen zetten, is onmisbaar’, zegt hij. ‘Ook empathisch vermogen van de mensen in het onderwijs is heel belangrijk. Het gaat erom dat ze verbinding kunnen maken. En ze moeten vakbekwaam zijn. Daarmee bedoel ik dat ze echt kiezen voor het onderwijs, met passie voor het vak en voor jongeren. Kijk naar het individu in plaats van naar het studentnummer en heb de ballen om van het systeem af te wijken! Misschien zou het zelfs wel goed zijn als onderwijsgevenden verplichte cursussen volgen over jongeren met mentale problemen. En oh, wat zou het goed zijn als we de invloed van sociale media zouden kunnen terugdringen. Anderen hebben het altijd leuker dan jij, je zit altijd binnen en het is zo enorm verslavend.’

Programma GeestKracht van FNO

‘Elke jongvolwassene kan zichzelf zijn en ook met een psychische kwetsbaarheid krachtig meedoen in de maatschappij.’ Dit is de droom die het programma GeestKracht van FNO geformuleerd heeft. FNO is het vermogensfonds voor gezondheid, kwaliteit van leven en toekomstperspectief

GeestKracht richt zich op:

• preventie van psychische problemen;
• beperken van de praktische gevolgen ervan;
• bevorderen van maatschappelijke participatie.

Het programma heeft vier programmalijnen:

• beter toerusten van jongvolwassenen;
• beter toerusten van professionals;;
• meer integrale aanpakken en beleid dat schotten overstijgt
• jongvolwassenen met psychische problemen op de maatschappelijke agenda.

Een panel met ervaringsdeskundigen vormt de basis van het programma: Team GeestKracht. Dit team brengt onder woorden waar jongvolwassenen met een psychische kwetsbaarheid tegenaan lopen. De teamleden denken mee over oplossingen, geven gevraagd en ongevraagd advies, zoeken de media op en behartigen hun belangen bij maatschappelijke organisaties en politiek.

Team GeestKracht heeft afgelopen voorjaar samen met diverse partners een petitie aangeboden aan de Tweede Kamer waarin zij pleiten voor een preventieakkoord mentale gezondheid. De belangrijkste pijlers in dit preventieakkoord zijn:

• Verlaag de drempel om hulp te zoeken met laagdrempelige inloopvoorzieningen.
• Besteed aandacht aan mentale gezondheid in de klas.
• Voorkom psychische klachten op de werkvloer.
• Het programma GeestKracht zet al in op verbeteringen in het onderwijs en de overgang van onderwijs naar werk. Projecten als MIND Young Academy, de GeestKracht-scholen en de Transitieroute verminderen de kans op uitval op school bij een psychische kwetsbaarheid. Daarnaast investeert GeestKracht in laagdrempelige inloopvoorzieningen.

Meer informatie: www.fnozorgvoorkansen.nl/geestkracht/